Toltekowie

Toltekowie to jedna z kultur Ameryki Środkowej dominująca w tak zwanym okresie postklasycznym czyli od 800-1000 r.n.e. Późniejsza kultura Azteków postrzegała Tolteków jako lud wykształcony i uważała się za ich kulturalnych spadkobierców. Przekazywali oni sobie w formie ustnej oraz pisanej historię Tolteków. Była to swoista mitologia, stąd naukowcy podchodzą do tych źródeł z pewną rezerwą. Wielu azteckich bogów ma swój początek w postaciach tolteckich władców.

Główną siedzibą Tolteków było miast Tula w regionie Hidalgo.

W X i XII wieku Toltekowie panowali praktycznie nad całym regionem zachodniego Meksyku. Powstali natomiast ze złożenia różnych plemion nazywanych przez innych Indian barbarzyńcami gdyż nie zbudowali żadnego miasta oraz posługiwali się łukami i strzałami w walce, co było wcześniej nieznane. Plemiona te pochodziły najprawdopodobniej z Ameryki Północnej i przywędrowały na tereny Meksyku w poszukiwaniu pokarmu i lepszych warunków do życia. Po osiedleniu się w tym regionie wchodzili oni w relacje z  jego mieszkańcami, zwierając małżeństwa i sojusze. W ten sposób powstała cywilizacja Tolteków. W okresie swej największej potęgi Toltekowie opanowali nawet miasta Majów na Jukatanie. Nie był to jednak podbój agresywny, badacze skłaniają się raczej do tezy, że Toltekowie prowadzili najpierw wymiany z miastem Chichen Itza, największym w tym okresie miastem Majów, po czym ich relacje zawęziły się do tego stopnia, że mówi się o kulturze Majów-Tolteków. W momencie kiedy Toltekowie weszli w ścisłe stosunki z Chichen Itza zaczęło się gwałtownie rozwijać, dzięki czemu kultura ta w pewnym stopniu odrodziła się.

Toltekowie czcili boga w postaci węża z piórami nazywanego przez nich Quetzalcoatla, natomiast przez Majów Kukulkan.

Kultura ta miała zasadniczy wpływ na sztukę Mezoameryki. Wprowadziła do niej między innymi rzeźby w kształcie ludzi, podpierające głową sufit. Kolumny te pozwoliły na budowę większych pomieszczeń przykrytych dachem. 

Toltekowie mieszkali w dużych domach podzielonych na kilka części, przykrytych płaskim sufitem z kamienia. W Tula mogło mieszkać nawet ponad 30 tys. ludzi, zamieszkujących poszczególne dzielnice miasta w zależności od statusu społecznego.

Ku czci bogów Toltekowie tak jak inne ludy Ameryki Środkowej budowali świątynie w kształcie piramid. W jednej z nich, tak zwanej piramidzie B w Tula odkryto rzeźby ludzi sięgające 4,6 m. wysokości, podpierające istniejący tam kiedyś sufit. Kolosy te były zdobione mozaiką z kamieni szlachetnych, piórami oraz malowidłami przedstawiającymi wydarzenia i podboje wojenne Tolteków. Badania dowodzą, że Toltekowie tworzyli także tego typu rzeźby przedstawiające postać Pierzastego Węża.

Innym wprowadzonym przez Tolteków elementem świątyni były ołtarze, na których składali oni ofiary z ludzi.

W mieście Tula Toltekowie zbudowali schodkową piramidę dla boga Quetzalcatla – Pierzastego węża. Przed nią znajduje się plac ceremonialny z kolumnami o antropomorficznych kształtach. Tworzona przez kolumny sala według wykopalisk miała szerokość 15 m. i długość 55 m. i cała była pokryta dachem. Rozmiar ten jest więc zdumiewający. Boki piramidy zdobione były fryzami, jeden z nich przedstawia na przykład czaszki pożerane przez węże oraz ludzkie ręce. Inny z kolei boga Quetzalcoatla, jaguary, kojoty i orły pożerające ludzkie serca.

Sposób tworzenia figurek oraz reliefów charakteryzował się dużą dekoracyjnością, różnorodnością motywów i wykorzystywanych materiałów. Toltekowie również jako pierwsi zaczęli wytwarzać figurki leżących ludzi podtrzymujące misy ofiarne, są to tzw. Chac-mool. Lud ten udoskonalił również metody obrabiania złota, srebra i miedzi, techniki te zostały następnie przejęte przez Azteków i inne plemiona zamieszkujące tereny Meksyku.

Pod koniec XII wieku Tula chyliła się ku upadkowi sytuacja ta została wykorzystana przez wojownicze plemię Chichimeców które najechało i zniszczyło miasto.

El Tajin

Cywilizacja El Tajin ukształtowała się w Veracruz, na wybrzeżu zatoki meksykańskiej. Centrum kultury stanowiło miasto El Tajin, nazwa ta pochodziła od imienia boga deszczu, patrona miasta. Kultura El Tajin rozwijała się intensywnie od 600 do około 1100 r.n.e., następnie wygasła i miasto zostało zapomniane, aż do ponownego odkrycia w 1785 r. Nie do końca jasne są jej początki, niektórzy naukowcy uważają, że miasto zostało zbudowane przez Totoneków i Xapaneków, inni natomiast uzasadniają, że w tamtym czasie okolica Veracruz była osiedlona przez Huasteków i najprawdopodobniej to oni byli założycielami.

Najwspanialszą budowlą stworzoną przez lud El Tajin jest piramida z niszami. Ma ona 365 charakterystycznych wgłębień. Pozostałe budowane przez Tajniów świątynie także mają podobne wgłębienia nie są jednak tak spektakularne.

W El Tajin odnaleziono około 11 boisk do rytualnej gry w piłkę. Sport ten miał dla Indian duże znaczenie. W mieście najprawdopodobniej rozgrywano wielkie igrzyska między sąsiednimi miastami.

Cywilizacja El Tajin zaliczana jest do tak zwanych kultur Veracruz okresu klasycznego, czyli kultur rozwijających się na tym terenie w latach od 100 do 1000 n.e. Miasto El Tajin było najważniejsze i miało największy wpływ na pozostałe.

Mapy pochodzące z okresu kolonizacji oznaczają to miejsce nazwą Mictlan (co oznacza Piekło lub miejsce śmierci). Najeźdźcy często demonizowali odkryte przez siebie miejsca.

Badania prowadzone w El Tajin oraz okolicznych terenach wykryły tu ślady życia sięgające 5600 r.p.n.e. oraz pokazały jak Indianie zmienili swój tryb życia z koczowniczego na osiadły i zaczęli zajmować się rolą. Cywilizacja ta zaczęła rozwijać się szybciej w momencie pojawienia się w sąsiedztwie Olmeków około 1150 r.p.n.e. Monumentalne budowle zaczęto konstruować w pierwszym wieku naszej ery. Większość mieszkańców zasiedlała otaczające miasto wzgórza gdzie uprawiano rolę. Dla ludności El Tajin świętą rośliną było kakao, wykorzystywali je oni podczas różnych ceremonii. Kakao stanowiło także przedmiot handlu.

Religia tego ludu opierała się na ruchu ciał niebieskich, natomiast rytuały często odprawiano pod wpływem napoju pulque, jest to alkohol wytwarzany ze sfermentowanego soku agawy. Najprawdopodobniej pulque spożywano także podczas meczów. Napój ten produkuje się do dziś.

Największy rozwój El Tajin odnotowało w latach 900-1100 n.e. Ich upadek natomiast miał związek z wyeksploatowaniem i wykarczowanie dżungli. Samo miasto El Tajin było zamieszkane jeszcze do początku XIII wieku. Opuszczono je po niszczycielskim pożarze, prawdopodobnie podłożonym przez plemię Chichimeków. Po tym wydarzeniu ludność przeniosła się do innych ośrodków a miasto zostało zatopione w buszu na kolejne 500 lat. Jego odnalezienie w XVIII wieku wywołało wielkie poruszenie i szybko zostało nagłośnione, wzbudzając zainteresowanie w Ameryce i Europie. Zaczęli zjeżdżać tu badacze oraz turyści. Pierwsze większe badania przeprowadzono w XX wieku, wtedy też odkryto, że piramida z niszami, stanowiąca pierwsze znalezisko i przedmiot zainteresowania, była częścią większego kompleksu. W pierwszej połowie XX wieku w okolicy odkryto ropę naftową co spowodowało budowę dróg a co za tym idzie łatwiejszy dostęp do ruin dla naukowców i w następstwie bardziej intensywne badania.

W swoich konstrukcjach Indianie El Tajin wykorzystywali formy i odlewy cementowe co było ewenementem. Zachował się na przykład odlany dach cementowy jednego z budynków. Istnieje wiele teorii w jaki sposób Indianom udało się wykonać taki odlew. Jedna z nich głosi, że dom był wypełniony wewnątrz ziemią w czasie odlewania oraz schnięcia dachu. Znaleziony dach ma prawie 1 metr grubości i jest zupełnie płaski. Kultura Tajin jest poza Majami jedyną obecnie znaną, która stworzyła budowle dwupiętrowe.

Jedną z najstarszych części miasta El Tajin jest Arroyo Group, jest to zbiór 4 dużych budowli w kształcie piramid ze świątyniami na szczycie. Miejsce to nie jest połączone z resztą miasta. Wszystkie 4 budynki nazywane numerami 16, 18, 19 i 20, są jednakowej wysokości i niemal takiego samego kształtu. Są jednak bardziej prymitywne od innych spotkanych w okolicy piramid. Naukowcy uważają, że miejsce to służyło za targ. Znaleziono tu między innymi figurki boga kupców, pochodzące z innego regionu.

Obecnie co roku w El Tajin, odbywa się festiwal Cumbre Tajin który zrzesza przedstawicieli wielu kultur. Festiwal odbywa się zawsze w marcu w czasie przesilenia wiosennego. W czasie jego trwania można uczestniczyć w różnych warsztatach i rytuałach odprawianych przez potomków założycieli miasta, wydarzeniu towarzyszą również koncerty, w 2012 roku pomiędzy licznymi wykonawcami znalazła się Bjork czy Janelle Monae. Link to strony festiwalu Cumbre Tajin

Zapotekowie

Najstarsze ślady ludzi z Oaxaca, regionu w Meksyku pozostawili Olmekowie. Od V w.p.n.e. rozwijała się tu również cywilizacja Zapoteków, która następnie zdominowała ten teren. Zapotekowie skupili się wokół miasta Monte Alban, będącego stolicą od 300 r.p.n.e. Przejęli oni wiele elementów kultury olmeckiej. Największym dokonaniem Zapoteków było wynalezienie pisma. Niektórzy badacze sugerują jednak, że jego podstawy zostały stworzone przez Olmeków, w każdym razie nie ulega wątpliwości, że to Zapotekowie rozwinęli i jako pierwsi zaczęli używać pisma do zapisywania i opisywania zdarzeń. Sztuka Zapoteków była najprawdopodobniej podległa elicie rządzącej, samo państwo natomiast silnie zhierarchizowane i podzielona na sztywne klasy.

Stolica Zapoteków Monte Alben ulokowana jest w centrum doliny Oxaca. Przed powstaniem i zdominowaniem tego regionu przez Zapoteków, dolina była podzielona pomiędzy trzy rywalizujące ze sobą plemiona. Pomiędzy 700-500r.p.n.e. zaczęły one pustoszyć wzajemnie swoje miasta. Wtedy na ziemi niczyjej powstało Monte Alban, stworzone przez ludność pochodzącą ze wszystkich trzech plemion. Miasto zostało wzniesione na wzgórzu z którego rozpościerał się widok na okolicę, co zapewniało ochronę i przewagę w razie ataku.

Podobieństwo pomiędzy ceramiką z Monte Alban a tą znalezioną w opuszczonym mieście San Jose Mogote – wcześniejszej „stolicy” doliny Oaxaca - świadczą o tym, że ludność zamieszkująca Monte Alban ma te same korzenie co ludność z San Hose Mogote. Niektórzy naukowcy sugerują, że migracja nastąpiła w związku z jakimś zewnętrznym zagrożeniem. Dowody archeologiczne świadczą jednak o tym, że Monte Alban zostało ufortyfikowane dopiero 400 lat później, około I w.p.n.e. w tak zwanej 2 fazie Monte Alban, co powoduje, że teza ta nie może być do końca uzasadniona.

Archeologowie podzielili okres istnienia miasta na następujące fazy

Monte Alban 1 – 400-100 r.p.n.e.

Monte Alban 2 – 100 r.p.n.e. - 100 r.n.e.

Monte Alban 3 – 100 – 900 r.n.e.

Monte Alban 4 – 900 – 1350 r.n.e.

Monte Alban 5 – 1350 - 1521 r.n.e

Zapotekowie rozpoczęli swoją ekspansję już około 400 r.p.n.e a w czasie fazy Monte Alban 2 zaczęli kontrolować tereny Doliny Oaxaca. Aż do 700 r.n.e. Żadne z sąsiednich plemion nie było w stanie zagrozić ich cywilizacji. W czasie Monte Alben 2 Zapotekowie opanowali również tereny poza doliną. Świadczą o tym znaleziska archeologiczne głównie w postaci ceramiki. Podbite ludy przejmowały styl Zapoteków lub był on im narzucony. Tworzone przez Zapoteków dzieła były bardziej złożone i ozdobne niż monumentalne rzeźby Olmeków.

Nazwa Zapotekowie pochodzi z języka nahuatl od słowa tzapotecah – mieszkańcy regionu Sapote (sapote to nazwa owocu rosnącego w Meksyku i Ameryce Środkowej). Sami Zapotekowie określali siebie jako Be'ena'a czyli po prostu ludzie. Język którego używali należy do tak zwanej grupy języków tohualnych gdzie znaczenie danego słowa zależy od odpowiedniej intonacji głosu.

Region zamieszkany przez Zapoteków jest oddalony około 200 km. od dzisiejszego miasta Meksyk. Otacza go pasmo gór Sierra Madre Orienal. Dolina Oaxaca była więc dobrym miejscem na osiedlenie się ze względu na naturalne granice, płaskie położenie i dobre gleby. Gleba na tym terenie nie uległa erozji w czasach Zapoteków.

Zapotekowie zbudowali system irygacyjny pomagający dostarczyć wodę z rzeki Atoyac okalającej dolinę od północy do Monte Alban. Miasto leżało na wysokości 400 m.n.p.m. i było oddalone od rzeki o kilka kilometrów. Archeolodzy odkryli na południowo-zachodnim zboczu wzgórza około 2 kilometrowy system kanałów i zapór dostarczających wodę do miasta. Najprawdopodobniej był to jeden z wielu systemów irygacyjnych. System irygacyjny był niezbędny do uprawy pól znajdujących się często w mniej żyznych częściach doliny, zapewniał także normalne funkcjonowanie miasta dzięki dostarczanej wodzie pitnej. Szybki przyrost ludności zmuszał Zapoteków do produkcji większej ilości żywności i rozszerzania terenów uprawnych.

Poza systemem irygacji Zapotekowie wynaleźli również kalendarz oraz mierzyli czas.

W San Jose Mogote znaleziono jeden z najwcześniejszych zabytków świadczących o tym, że lud ten używał pisma, jest to tzw. Danoze, kamień znany również pod nazwą rzeźba 3. Znajduje się na nim relief przedstawiający martwego zakrwawionego jeńca z wyrytym najprawdopodobniej swoim imieniem obok.

Zapotekowie czcili głównie boga deszczu Cociji oraz boga światła Coquihani. Najprawdopodobniej w swoich rytuałach poświęcali ludzi. Zachowało się do dziś kilka zapoteckich legend mówiących o powstaniu plemienia spisanych głównie przez Hiszpanów. Zapotekowie uważali, że ich przodkowie byli jaguarami lub drzewami, które przemieniły się w ludzi i rozpoczęli życie na ziemi. Ich władcy natomiast byli uważani za bogów w ludzkiej postaci, którzy po śmierci wrócą żyć pośród chmur.

Zapotekowie zwykle chowając swoich władców lub szlachetnie urodzonych członków plemienia dołączali do ich grobów terakotowe urny o antropomorficznych kształtach. Szczególne ważne było nakrycie głowy figurki dekorowane bardzo bogato. Urny te nie były przeznaczone na prochy, miały raczej charakter rytualny i wotywny. Poza dekoracją rzeźbiarską były także malowane. Rysy twarzy przedstawianych postaci przypominają figurki olmeckie.

Olmekowie

Plemiona zamieszkujące obszar Ameryki Południowej początkowo wiodły koczowniczy tryb życia. Około 7 tys. - 2 tys. lat p.n.e. w okresie archaicznym zaczęły one tworzyć osady i uprawiać ziemię. Początkowo uprawiano kukurydzę i fasolę, hodowano też psy i indyki na mięso. Mężczyźni nadal zajmowali się polowaniem i rybołówstwem, kobiety natomiast uprawiały ziemię i opiekowały się domem.

Około 1500 r.p.n.e. pojawiły się pierwsze większe osady. Wtedy też tworzyły się wierzenia, tradycje i religie przejęte później przez Indian. Pierwsze wioski powstawały na Nizinie Meksykańskiej, w dzisiejszych prowincjach Veracruz i Tabasco. Najgęściej zaludnione były brzegi rzek Tonala, Papaloapan oraz zatoka Campache. Z rozrzuconych tam osad, około 1200 r.p.n.e. zaczęła wyłaniać się jednak kultura – Olmeków. Uważana za „kulturę matkę” plemion Ameryki Środkowej. Główne tereny zajmowane przez Olmeków rozciągały się pomiędzy rzekami Papaloapen a Tonala. Teren ten poprzecinany mniejszymi rzeczkami i rzekami były bardzo żyzne.

Najwcześniejsze dowody istnienia cywilizacji w tym obszarze pochodzą z 1600r.p.n.e.

Jak wynika z badań archeologicznych, pierwszym miastem założonym przez Olmeków i uznawanym za stolicę kulturalną i polityczną było San Lorenzo. Przetrwało ono zaledwie 300 lat, zostało wyludnione już około 900 r.p.n.e. Jak do tej pory zagadka jego opuszczenia, nie została rozwiązana. Według archeologów, u szczytu rozwoju, San Lorenzo mogło zamieszkiwać nawet 5,5 tys. mieszkańców. Jego wpływy i władza rozciągały się głównie na wschód od rzeki Cotzacoalcos. Obszary położone na północ i na północny-zachód były bardziej niezależne. Miast zostało zbudowane na powierzchni 55 ha. Olmekowie stworzyli skomplikowany system irygacji. Nie tylko po to by dostarczać wody pitnej mieszkańcom, woda miała też charakter rytualny. W okolicy San Lorenzo, dziś znajdują się trzy stanowiska archeologiczne. Kolejnym miastem-stolicą było La Venta, założone około 1600 r.p.n.e., przetrwało do około IV w.p.n.e., kiedy nastąpił schyłek cywilizacji olmeckiej.

Olmekowie budowali domy z drewna oraz innych mało trwałych materiałów, dlatego jedynymi zachowanymi przykładami ich architektury są monumentalne piramidy, konstruowane z kamienia. Najstarsza z odkrytych piramid została zbudowana w 1200 r.p.n.e. i pochodzi z La Venta. Budowle te mają kształt stożka podobnego do wulkanu i były miejscem kultu. W ich otoczeniu znajdowały się domy mieszkalne oraz inne zabudowania. Sama piramida stanowiła natomiast centrum miasta. Poza piramidami, cywilizacja ta pozostawiła po sobie rzeźby świadczące o zaawansowanym poziomie rozwoju sztuki oraz kultury. Interesujące, jak udało im się w tak krótkim czasie wykształcić techniki obróbki i transportu kamienia i rozwinąć sztukę tak wysokiej jakości. Figurki znalezione przez archeologów mają wyraźne antropomorficzne kształty i przedstawiają postaci w najrozmaitszych pozach, zachowując proporcje ciała ludzkiego. Przykładem rzeźb Olmeków są tzw. „Baby face”, figurki dzieci o zaokrąglonych główkach i rysach twarzy. Dzieci zwykle przedstawione są w pozycji siedzącej, wykonując jakiś gest czy ruch, na przykład jedna z figurek przedstawia dziecko przecierające sobie oko. Były one najprawdopodobniej wykorzystywane do celów rytualnych. Dzieci stanowiły ważny element w kulturze Olmeków. Świadczy o tym chociażby przedstawianie boga deszczu pod postacią dziecka.

Znaleziskiem wzbudzającym wiele emocji są wielkie kamienne głowy, wyrzeźbione w skałach wulkanicznych, transportowanych z gór Las Tuxtlas oddalonych o kilkanaście kilometrów od La Venta. Nie do końca wiadomo w jaki był ich cel i czyje są to wizerunki. Wielu badaczy twierdzi, że są to rzeźby twarzy olmeckich władców, podkreślających w ten sposób swoją potęgę i wielkość. Jak do tej pory odkryto 17 tych monolitycznych pomników. Wszystkie mają głowy nakryte niejako hełmem. Ich usta są duże, mięsiste i mocno osadzone w twarzy, nosy szerokie, natomiast oczy płytko wyryte w kształcie migdałów. Podobne rysy są charakterystyczne dla większości rzeźb wytwarzanych przez to plemię. Poza wyrobami z bazaltu, Olmekowie potrafili także obrabiać kamienie takie jak jadeit i obsydian, stanowiące często również przedmiot handlu.

Dzięki licznym kontaktom handlowym, kultura Olmeków szybko się rozprzestrzeniała.

Olmekowie uprawiali sztukę szamańską przejętą potem przez inne ludy indiańskie. Najprawdopodobniej również z ich kultury wywodzi się postać jaguara. Z wykopalisk archeologicznych wynika, że Olmekowie w czasie swoich ceremonii poświęcali ludzi w tym dzieci. Ofiary te były składane ku czci deszczu, wody, płodności i gór. Rytuał odbywał się na ołtarzu pełniącym jednocześnie funkcję tronu. O składaniu dziec w ofierze świadczy między innymi miejsce ich pochówku w pobliżu ołtarza oraz liczne inne dowody takiej jak figurki i reliefy przedstawiające dorosłych trzymających dzieci i oddając je w ofierze. Poza tego typu figurkami wotywnymi, Olmekowie wyrabiali narzędzia, misy, pojemniki zastawę. Jednymi z najdziwniejszych są znalezione w Tlatiko pojemniki o kształcie zwierząt wodnych. Niektórzy badacze uważają je za kadzielnice.

Kultura ta prowadziła także badania nad gwiazdami i stworzyła podstawy astrologii rozwijanej później przez Majów i Azteków. Nie ma większych dowodów, że posługiwali się oni pismem, możliwe jednak, że stworzyli pewien system hieroglificznych symboli, który był stosowany następnie w epoce późno-olmeckiej przez plemiona Zapoteków. Uważanych zwykle za pierwszy lud Ameryki Środkowej, który wykształcił pismo. Cywilizacja Olmeków upadła ostatecznie około 400r.p.n.e. Do dzisiaj nie wiadomo kim do końca byli i jak siebie nazywał. Nazwa, którą posługujemy się dziś została nadana tej cywilizacji przez późniejsze ludy. Pochodzi od słowa Olmecalt, olli znaczyło guma a mecatl – sznur, lina. Dosłownie więc oznacza gumowa lina jednak tłumaczone jest również na angielskie lineage – rodowód, pochodzenie.